مراغه، بهشت پستانداران ماقبل تاریخ
منطقه ای كه هم فیل داشت هم زرافه
نویسنده: علی ترك قشقایی
منطقه فسیلی مراغه یكی از منحصر به فردترین مناطق فسیلی جهان است كه فسیل های متنوعی از پستانداران منقرض شده را در خود جای داده است. این منطقه از سالیان بسیار دور مورد توجه فسیل شناسان، دیرین شناسان و زمین شناسان داخلی و خارجی بوده است و در مراحل مختلف كاوش های فسیل شناسی، فسیل های ارزشمند و منحصر به فردی از این منطقه یافت شده است. از این رو این منطقه با اتفاق نظر بسیاری از زمین شناسان، «بهشت فسیلی ایران» نامیده شده است. «منطقه فسیلی مراغه» دارای گسترش زیادی از اطراف مراغه و جنوب كوهستان سهند تا تبریز، میانه، ورزقان و بستان آباد است. وسعت این منطقه به 40 هزار هكتار می رسد كه مساحتی برابر 1026 هكتار آن توسط سازمان حفاظت محیط زیست به عنوان «اثر طبیعی- ملی فسیلی مراغه» حفاظت می شود. همچنین وظیفه قانونی حفظ، اكتشاف و استخراج فسیل مهره داران ایران با این سازمان است.
مراغه با توجه به غنای گونه ای فسیل مهره داران یافت شده، یكی از پنج منطقه مهم فسیل دار جهان محسوب می شود. این منطقه در وسعتی برابر 300 كیلومتر در امتداد شمال به جنوب و 500 كیلومتر در مسیر شرق به غرب گسترش دارد كه لایه های فسیل دار و استخوان دار آن مربوط به اواخر دوران سوم زمین شناسی است. منطقه فسیلی مراغه، خاستگاه پستانداران گوشتخوار و علفخوار 5/12 میلیون سال پیش است و از غنی ترین مجموعه فسیلی جهان به شمار می رود. توالی سازند مراغه حاصل ته نشینی رسوبات رودخانه ای، مردابی، دریاچه ای و دشت سیلابی است و با توجه به مجموعه فسیلی یافت شده و مقایسه آنها با فسیل های یافت شده در دیگر مناطق جهان، سن 5/12 تا 5/7 میلیون سال را می توان برای تشكیل رسوبات و فسیل های منطقه در نظر گرفت.
تنوع جانوری منطقه فسیلی مراغه
جوامع جانوری فسیل شده مراغه، از پستانداران اكوسیستم های استپی و علفزاری بوده و فسیل های یافت شده در آن شامل انواع آنتیلوپ و گاوسانان، زرافه، گربه ها و ببر دندان خنجری است. در این منطقه از خانواده كفتار دو جنس تشخیص داده شده و از خانواده اسب حداقل سه گونه از جنس هیپاریون در رسوبات قاره ای پلیوسن یافت شده است. منطقه فسیلی مراغه به علت داشتن فسیل علفخواران بزرگی چون ماستودونت و دینوتریوم از خانواده فیل ها، كرگدن و نخستی ها از شهرت جهانی برخوردار است. طی حفاری و مطالعات فسیل شناسی آثار فسیلی باارزشی چون فسیل عاج ماستودونت، آرواره بالایی كرگدن، جمجمه گوشتخواران، دندان و آرواره اسب ها، آرواره زرافه و فسیل دندان یك انسان ریخت اولیه كه احتمالاً از گونه «انسان راست قامت» بوده با یك میلیون سال قدمت یافت شده است. در این مطالعه كه توسط دكتر زین العابدین پورابریشمی و همكاران وی انجام شده و مقاله علمی آن در بهار 1387 در مجله علوم زمین منتشر شده است، دو گونه جدید از اسب ها شناسایی شد كه بر همین اساس سن جانوران استپی این منطقه به 5/12 تا 5/7 میلیون سال تغییر یافت. در كل، دو افق پرفسیل و دو افق كم فسیل در منطقه قابل تشخیص است. همچنین مجموعه جانوری این منطقه در میلیون ها سال پیش مشابه مجموعه جانوری ساوانای امروزی در آفریقاست. علاوه بر این یافته ها فسیل زوج سمانی مانند گراز، آهو و بز كوهی در مراغه یافت شده است. همچنین فسیل یك گونه گورخر با نام علمی Equus hemionus از مراغه گزارش شده است.
این گونه مشابه گورخر فعلی ایران است كه در آستانه انقراض قرار دارد. نكته قابل توجه این است كه نام علمی گورخر ایرانی به تازگی از Equus hemionus به Equus onager تغییر یافته است. اما برخی از محققان گورخر ایرانی فعلی را زیرگونه ای از Equus hemionus می دانند. همچنین فسیل اجداد پستاندارانی چون مورچه خوار، تنبل، گرگ، خرس و سمورسانان نیز در مراغه یافت شده است.
آتشفشان سهند، عامل حفظ فسیل ها
مطالعات انجام شده و مقایسه نمونه های یافت شده با برخی نقاط جهان نشان می دهد گونه های موجود در مراغه امروزی مربوط به عرض های جغرافیایی بالابوده اند كه به دلیل سرمای جهانی در آن به آذربایجان فعلی مهاجرت كرده اند. برخی از محققان عقیده دارند فعالیت آتشفشانی كوه سهند و انتشار گازهای سمی و گوگردی ناشی از آتشفشان باعث مرگ و میر دسته جمعی آنها شده است. در نهایت خاكستر حاصل از آتشفشان سهند باعث حفظ بقایای جانوران و فسیل های فعلی شده است. قابل ذكر است گل سنگ های دربرگیرنده فسیل ها، از نوع توف (نوعی سنگ آتشفشانی) تغییریافته هستند و حالت سفالی دارند.
تاریخچه مطالعات و ارزش های منطقه
لایه های فسیل دار مراغه، نخستین بار توسط خانیكف روسی در سال 1840 میلادی كشف شد، ولی جمع آوری و مطالعه علمی آنها در سال 1857 توسط آبیخ صورت گرفت. در سال 1884 میلادی پوهلیگ دیرین شناس اتریشی مطالعاتی در این زمینه انجام داد و در سال 1885 كتیل و رودلر لایه های فسیل دار مراغه را بررسی كردند. متاسفانه این فسیل ها امروز در موزه تاریخ طبیعی وین نگهداری می شوند. در سال 1899 گانسر حفاری های مختصری در این منطقه انجام داد كه نمونه های كشف شده توسط فورسیت مطالعه شد. در سال 1904 یك دیرین شناس فرانسوی به نام «مك كیونیم» به همراه یك گروه 12 نفری حفاری وسیعی در منطقه مراغه به ویژه در منطقه كرج آباد (كرجاوه)، نزدیك روستای مردق چای، كهجوق، شلیلوند و كرمجوان انجام داد و مطالبی را در مورد فسیل های مراغه منتشر كرد. در سال 1973 یك گروه ژاپنی با همراهی كارشناسان سازمان زمین شناسی كشور مطالعاتی را در لایه های آذرآوری سازند مراغه انجام داد. در زمینه جمع آوری فسیل مهره داران منطقه مراغه، موزه تاریخ طبیعی سازمان حفاظت محیط زیست فعالیت هایی را از سال 1974 با همكاری دانشگاه UCLA و موزه لس آنجلس به سرپرستی پروفسور برنارد كمپل آغاز كرد. این گروه به مدت سه سال كار حفاری و جمع آوری فسیل ها را ادامه داد ولی پس از انقلاب اسلامی این همكاری ها خاتمه یافت. در سال 1366 نیز گزارشی با عنوان «چینه شناسی لایه های استخوان دار سازند مراغه» توسط «پرتو آذر» در سازمان زمین شناسی كشور تهیه شد.
مطالعات فسیل شناسی در این منطقه پس از 27 سال وقفه در سال 1381 توسط دفتر تنوع زیستی و ذخایر ژنتیكی سازمان حفاظت محیط زیست در وسعتی برابر هزار متر مربع در لایه های استخوان دار دوباره از سر گرفته شد. در موزه صحرایی «گرگ دره» مراغه فسیل هایی از گوشتخواران و علفخوارانی مانند گاوسانان، فیل ها، آرواره های زیرین زرافه، كرگدن و اسب به صورت طبیعی و بدون دست خوردگی نگهداری می شوند. قابل ذكر است فسیل فیل های كشف شده در منطقه فسیلی مراغه از نسل اول فیل ها هستند و این نشان می دهد حلقه اول تكامل فیل ها در این منطقه شكل گرفته است و بعد به دیگر قاره ها مهاجرت كرده اند. «فراوانی»، «گونه زایی شدید» و «تنوع گونه ای بالا» از مهم ترین ویژگی های منطقه فسیلی مراغه است. این منطقه به مطالعات پالئواكولوژی (بوم شناسی كهن) و فسیل شناسی زیادی نیاز دارد زیرا اطلاعات فعلی ما از این منطقه سطحی و مقدماتی است.
این منطقه در صورت تجهیز و توانمندسازی در آینده ای نه چندان دور می تواند به قطب علم فسیل شناسی مهره داران در آسیا و حتی جهان تبدیل شود. منطقه فسیلی مراغه همچنین می تواند به یك مركز آموزشی، مطالعاتی و تحقیقاتی تبدیل شود. «منطقه فسیلی مراغه» از غنای گونه ای و فسیلی زیادی برخوردار است و هر موزه اروپایی افتخار می كند كه نمونه هایی از منطقه را داشته باشد. اكنون نمونه هایی ارزشمند از فسیل های این منطقه در موزه های تاریخ طبیعی وین، اتریش، پاریس، لندن و لس آنجلس نگهداری می شود.
كاوش های فسیلی در دیگر نقاط ایران
پستانداران اولیه حدود 225 میلیون سال پیش از خزندگان تكامل یافته اند. قدیمی ترین آثار به دست آمده از پستانداران در ایران فسیل ردپای سم داران بزرگ، احتمالاً از اجداد كرگدن ها در روستای «چاه كند» بیرجند در استان خراسان جنوبی و پستاندارانی كوچك تر در روستای «داش بولاغ» زنجان است كه مربوط به 50 میلیون سال پیش هستند. فسیل ردپای پستانداران نیز در رسوبات جوان تر شهرستان های ساری (محل احداث سد شهید رجایی)، زنجان و سمنان گزارش شده اند كه می تواند نشانگر وجود اجداد پستانداران امروزی چون فیل ها و كرگدن ها در شمال ایران و وفور انواع غزال ها و گوشتخواران در نواحی مركزی ایران باشد. مطابق مطالعات دكتر نصرالله عباسی و صفورا شاكری از گروه زمین شناسی دانشگاه های زنجان و تهران دو نمونه فسیل ردپای پستاندار در 80 كیلومتری زنجان به سمت تبریز یافت شده است.
یكی از ردپاها مربوط به پستانداری كف رو تا نیمه كف رو با چهار انگشت است كه انگشتان آن گرد، بیضوی تا كشیده هستند و به صورت نیم دایره در جلوی اثر كف پا و چسبیده به آن یا با اندكی فاصله آرایش یافته اند. ردپای دوم مربوط به پستانداری از خانواده گربه سانان است كه به صورت فرورفته در رسوبات حفظ شده است. اثر كف پا در فسیل مثلثی بوده كه چهار انگشت بیضوی شكل در جلوی آن در یك ردیف آرایش یافته اند. طبق برخی گزارش ها كه هنوز مورد تایید جوامع علمی قرار نگرفته است، در دوران چهارم زمین شناسی نیز احتمالاً پستاندارانی چون فیل ها و كرگدن ها در ایران زندگی می كرده اند. آثار مشكوكی از فیل ها نیز در دشت مغان و لرستان و همچنین آثار مشكوك دیگری از كرگدن ها در منطقه هزاردره تهران یافت شده است.
مطالعات فسیلی توسط نرگس هاشمی و جمشید درویش از دانشگاه فردوسی مشهد در شرق ایران و غرب شهرستان تربت حیدریه نیز منجر به كشف و شناسایی مجموعه ای از بقایای استخوانی علفخوارانی از راسته های فردسمان و زوج سمان شده است. از فردسمان بقایای دندانی اسب ها و كرگدن، از زوج سمان بقایای استخوانی و دندانی گراز و سایر زوج سمان اهلی و وحشی یافت شده است كه بسیاری از آنها امروزه از بین رفته اند. این منطقه از رسوبات متنوع آواری، آذرآواری و آتشفشانی تشكیل شده است.
رسوبات آواری دربرگیرنده فسیل ها، در دامنه كوه چهل تن و در منطقه ای به وسعت بیش از یك كیلومتر با روند شمالی - جنوبی واقع است. در این مطالعه فسیل های یافت شده با فسیل های منطقه مراغه مقایسه شده است. مطالعات فسیل شناسی مهره داران از این دست در بازسازی شرایط گذشته و دلایل كاهش جمعیت این جانوران بسیار حائز اهمیت است. بیشترین بقایای دندانی یافت شده در این منطقه متعلق به خانواده اسب ها بوده و در كل حدود 15 درصد مجموعه فسیل های یافت شده مربوط به اسب سانان است. از فسیل زوج سمان یافت شده نیز می توان به علفخواران اهلی و وحشی از جمله گراز Sus scrofa از خانواده گراز Suidae، آهو، گاو و گوسفند از خانواده گاوسانان اشاره كرد. علاوه بر این از حشره خواران نیز تنها یك آرواره یافت شده است. مقایسه فسیل های تربت حیدریه و مراغه نشان می دهد فسیل های یافته شده در تربت حیدریه مشابه فسیل های مراغه است اما شرق ایران تنوع فسیلی كمتری نسبت به مراغه دارد.
* فهرست منابع در روزنامه شرق موجود است.
روزنامه شرق ، شماره 1060 به تاریخ 22/6/89، صفحه 16 (زیست بوم)
.
.
