چهارشنه سوری در شهرستان مراغه
چهارشنبه سوری یکی از بهترین آداب و رسوماتی است که در سرتاسر ایران به زیبای اجرا می شود ولی در مناطق کوهستانی از ارزش و اهمیت والای برخوردار است و به نوعی از بتن زندگی و اعتقادات مردم این منطقه نشات گرفته شده است و رفته رفته تبدیل به نوعی مراسم شده است و ردپاهای از قرون گذشته را امروزه در خود تا حدودی نگه داشته است. در همه‌ی نقاط آذربایجان شرقی اسفندماه را"بایرام آیی"می نامند. چهارشنبه‌های اسفندماه هر کدام نامی دارند و هر یک منتسب به یکی از عناصر اربعه میباشد، که همان عناصری که در دین زرتشتی نیز از آنها نام برده شده ایت(آب، باد، خاک، هوا).
با دقت نظر در تاريخ ملاحظه می‌كنيم كه نياكان ما دريافته بودند كه چهار عنصر دخيل در زندگی انسان (آب- آتش- باد- خاک) درواقع حيات بخش زندگی آنهاست و اين چهار عنصر بعنوان سنبل حيات انسان و فلسفه وجودی زندگی انسان است. در واقع بايد گفت در زندگی ما ایرانیها چهار عنصر هميشه بعنوان سمبل ماندگاری قابل ستايش بوده و هميشه از طرف ایرانیها مورد تقدس قرار گرفته است به نوعی كه حتی در آذربايجان آتش دارای جايگاه ويژه‌ای بوده است. آتش بعنوان حرارت بخش زندگی و خاك و طبيعت در جهت بيداری و با آمدن زمستان و فصل سرما به نوعی زندگی انسان با يك ركود مواجه میشد و انسان با مرگ طبيعت از هرگونه نعمت خدادادی محروم ميشد و در زير آماج تازيانه زمستان در شرايط سخت آب و هوايی كه از چهار عنصر طبيعت يعنی (آب، آتش، باد، خاک) محروم مي‌شدند پيش از پيش به ارزش و قدر و منزلت اين چهار عنصر پی میبردند و با آمدن بهار اولين روز اين فصل را به همين جهت در سطحی گسترده جشن ميگرفتند.ما پيش از اينكه به مراسم اصلی چهارشنبه سوری و ويژگی‌های آن اشاره كنيم ضروری است كه در مورد سمبل و نماد اين چهار عنصر موجود در طبيعت توضيحی ارائه دهيم:
نیاکان ما در مواجهه با شدیدترین شرایط سخت زندگی دریافته بودند که (آب، آتش، باد، خاک) دارای اهميت خاصی در زندگیشان است. و بنا به همين جهت بانزديك شدن فصل بهار چهار هفته آخر فصل زمستان را به نام يكی از اين چهار عنصرنامگذاری میکردند.اولین هفته را بنام(یئل چارشنبه سی) نامگذاری كرده‌اند چون در اين هفته باد با آمدن خودبه زمين و طبيعت زندگی نويد بيداری ميدهد (يئل) در يك مدت كوتاه تمامی زمين را پشتسر ميگذارد و زمين را به بيداری فرا ميخواند بنا به اعتقاد نياكان‌مان (يئل) خود يکیاز خدايان قدرتمند ميباشد. دومین چهارشنبه سال نيز تحت عنوان (توپراق چارشنبه سی) نامگذاری شده است كه با جذب گرما و حرارت بيدار ميشود،( یئر نفس گلدیب) سومین هفته را نياكان ما تحت عنوان (اود چارشنبه سي) نام نهاده‌اند كه مظهر حرارت و نور و روشنايی است. و آتش و نور وحرارت است كه به طبيعت روح تازه می‌بخشد و به زمين حرارت ميدهد نياكان ما بر اينباور بودند كه هر قدر آتش و خورشيد را مقدس بحساب آورند همان اندازه طبيعت زودتربيدار ميشود و به انسانها سعادت به ارمغان ميآورد. بودن آتشگاه‌های متعدد درسرزمين آذربايجان خود شاهدی بر اين ادعای ماست كه آتش و خورشيد دارای چه اهميتی درميان ما بوده‌اند. آب مظهر و نماد حيات و تجديد زندگی است آخرین هفته را بنام (سوچارشنبه سي) نامگذاری كرده اند که بعدها به نظر می رسد لفظ چهارشنبه سوری از آن گرفته شده است. بنا به اهميت وجود آب(سو) در زندگی انسان كه بعنوانمايه حيات انسان است و برفها و يخهای زمين آرام آرام ذوب ميشوند اين موضوع براینياكان ما از اهميت و ارزش بسياری برخوردار بود. البته در منطقه‌ی سراجو چهارشنبه‌ها اسفند ماه عبارت‌اند از: یالانچی چرشنبه(چهارشنبه دروغین)، آلا چرشنبه(چهارشنبه خاکستری)، کوله چرشنبه(چهارشنبه کوتاه)، آخیر چرشنبه.
در آخرين چارشنبه سال (سو) با قدرت و نيرو و كمك (توپراق) (اود) (يئل) جان ميگيرد. نياكان ما بيداری زمين را با مراسم‌های گوناگون با نغمهسرايی و آيين‌های متعدد جشن ميگرفتند و پايان يافتن روزهای سخت زمستانی را بههمديگر تبريك ميگفتند.
دنيای روشنايی‌ها را به مردم به ارمغان می آورند و مردم نيز باديدن اين وضعيت به جشن و پايكوبی در طبيعت مي‌پردازند و مراسم‌ها و آداب و رسوم پرشكوهی را به اجرا ميگذارند.تا چند سال پیش در بیشتر روستاهای مراغه در هر یک از چهارشنبه‌های ذکر شده مراسم گرفته میشد و در هر یک از آنها غروب روز سه شنبه آتش افروزی می شد. امروزه فقط در چهارشنبه‌ی آخر سال رسم آتش افروزی برپا میشود.
چهارشنبه کوله عروس‌ها، دخترها، و خانم‌ها موهایشان را کوتاه میکردند و موی و دم حیوانات رانیز کوتاه میکردند. همچنین موقع غروب شب چهار شنبه مردم درپشت بام‌ها آتش روشن میکردند لباس نو میپوشیدند و از روی آتش میپریدند و با خواندن: "دیش آغریم،آغیرلیغم، آجیلیغیم، هامیسی توکولسون بو اودا یانسین" و کسانی هم که عزادار بودند همسایه ها بر بام آنها آتش روشن میکردند بعد اطراف باجا (هواکش‌های قدیمی خانه‌ها که بالای تنورها بود) بیشتر با وسیله‌ی فلزی بنام "ارسین"خط میکشیدند(بیشتر نقش انسان) دور خانه‌ها به تعداد افراد خانه سنگ میگذاشتند و اگر زیر سنگ هر شخصی سبزه رشد میکرد معتقد بودند سال خوبی خواهد داشت وگندم را بو داده روی حیوانات میپاشیدند و از فضولات حیوانات(یابا )درست میکردند غذای شب چهارشنبه اکثراً کله جوش و بعضی از خانواده‌ها هم کوفته، دلمه، شیربرنج و ... درست میکردند.
بعد از شام گردو، بادام، کشمش، سنجد، خرماوگندم بوداده(قویقا) و میوه، آیینه سبزه روی کرسی میگذاشتند و همچنین رسم است نمک، آیینه، کبریت، جارو و کوزه هرچهارشنبه سوری خریده شود برای دخترهای ازدواج کرده و نامزدها عیدی میبردند. و از پشت بام‌ها شال آویزان میکردند و افراد آن خانه میوه، شیرینی، پول درون شال میگذاشتند. و شب میرفتند و بر در خانه دیگری نیت میکردند و فالگوش می ایستادند و بردست و پاهایشان حنا میگذاشتند و صبح روز چهارشنبه قبل از طلوع خورشید لباس نو می پوشیدند و آیینه، قیچی و کوزه بر می داشتند و می رفتند به کنار آب و میافتادند داخل آب کوزه را پر میکردند، زنان قیچی را چند بار داخل آب باز و بسته میکنند و نیت میکنند که با این کار نکبت و بد بختی را قیچی کرده‌اند. بعد آیینه را به طرف آب میگرفتند و روی آب میپریدند و میخواندند (آتیل توتول چرشنبه-بیزینن یاشیل چرشنبه-آیینه کمیین بختیم آچل چرشنبه) و بعد برمیگشتند آب کوزه را در داخل چیزی به نام نهره میریختند و با ماست مخلوط میکردند تا دوغ شود و از آن مینوشیدند. در این بین نیز باید از بازی محلی سر شاخ کردن دو گاو نر نیز نباید غافل شد که ریشه های تاریخی فوق العاده ای بر خوردار است که انشا... در مقاله بعدی تحت عنوان بازتاب های از دین مهرپرستی در فولکولور مردم مراغه پرداخته می شود.
سعید ستارنژاد کارشناس باستان شناسی از دانشگاه سراسری محقق اردبیلی
09148289512