از واقعه کربلا تقریبا 1300 سال و اندی می گذرد و این واقعه پیوسته در زندگی مردم ایران طنین داشته است و تقریبا با سنت ها، شعائر، مراسمات و آیین های خاص در زندگی مردم ما رسوخ کرده است. مراسمات محرم از مناظر مختلفی مورد بررسی قرار گرفته است که این کثرت دلیل بر گستردگی و غنای این فرهنگ در تفکر اسلامی – ایرانی دارد.

نمادها در این فرهنگ بیانگر مصادیقی گسترده و ژرف هستند. گویی نمادها و اشکال بی زبان در این فرهنگ همچون زبانی گویا، عظمت واقعه کربلا را به فریاد در آورده اند.

علم ها، طوق ها و بیرق ها، در درازای تاریخ کربلا، وقتی در کنار تعزیه ها با داستانهای متفاوت شبیه سازی می شوند در واقع هر کدام توصیفی است که برتر از چندین مجلد و کتاب گویا می شوند.

و البته این نمادهای به ظاهر ساده، اغلب با هاله ای از تقدس اعتقادی و اسطوره ای همراه اند. و در یک نگاه کلی مراسم ماه محرم سرشار از این نشانه های نمادین است که در دسته گردانیها و شبیه خوانیها جلوه می کند.

این نمادها در مجاورت با رنگ، آهنگ، شعر، و حتی نقاشی و پرده ها ظهور می نمایند و بعضی از این نمادها به مرور زمان از قالب نمادین خارج و در قالب یک رسم و یک باور می نشیند.

قداست عَلَم در جایگاه خود مقامی عالی دارد و وقتی بر پایه میله های استوانه ای به ارتفاع می رسد، نشان از بالندگی، زندگی و اوج دارد ولی همین عَلَم اگر در قالب بر طرف شدن حاجت دلهای مومنین و رفع حاجت آنان گردد یک سنت را پی ریزی می کند و از آن علم جوشی ( جوشلی علم) بر باورها می نشیند و از اینرو است که (علم بندی و علم واچینی) نمود های دیگر قداست عَلَم است.

و یا دسته گردانی و برپایی دسته جات شاخسی (شاه حسین – وای حسین) که در واقع حرکتی است جمعی، هم آوا و هم آهنگ.

دسته گردانی در قالب یک الگوی کهن در اصل و بنیان خود حرکتی است در جهت تحرک بخشیدن به مردم و وقتی دسته گردانی با آهنگهای مقطع و ترجیع نوحه ها ادغام می شود، در زمانی که با آهنگ نوحه، پاها بر زمین کوبیده و شمشیرهای چوبین در هوا گردانده می شود، گویی صف آرایی در مقابل دشمن صورت می پذیرد و حرکات ملایم دسته گردانی تبدیل به خروش نمادین می گردد که اغلب جلوه ای حماسی دارند.

این دسته گردانی در اولین روز های محرم رنگ و بوی حریت و آزادگی دارد که در شب شام غریبان، نمادی خونین و غریبانه می گیرد و دسته جات در پناه لرزان نورهای شمع با حالتی خمیده و سر در گریبان فضای غمگینانه کربلا را متصور می کنند.

آنجا که می خوانند :

طفل صغیری ز حسین کم شده، کم شده قامت زینب ز اَلم خم شده، خم شده

گویی چشمها نگران و برای یافتن گم شدگان جستجوگر است. و این فرهنگ قرنها با پیچ و تاب تاریخ همچنان سیال،زنده و جاری در عروق ملت ما شکل گرفته است و در آذربایجان به عنوان شهر( ام الهیات) در عزای حسینی تقریبا از دهه آخر ماه ذی الحجه ( بعد از عید قربان) مملو از پرچم و بیرقهای سبز، سرخ و سیاه می گردد و سر درب امامزاده ها، تکایا، مساجد و حتی منازل خاص به آنها ملبس می گردد. و این چنین شور محرم در قالب رنگها در جریان زندگی رهانیده می گردد. و پرچم عزای حسینی قرنها است به همت عاشقان در اهتزار است و افراشته.

مطالب این گزارش حاصل یک دهه پژوهش مردم نگاری استان آذربایجان شرقی می باشد که توسط کارشناسان مردم شناس سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان آقای علی فلسفی و خانم مریم ابوالفتحی تحقیق و ضبط گردیده است.

این گزارش بخشی از آیین های مرسوم و فرهنگ مردمی می باشد. آیین هایی که در سوگواری امام حسین (ع) به انحاء مختلف مرسوم بوده و انجام می گیرد. تایید و رد این آیین ها و اینکه این رسومات تا چه حد برگرفته از اهداف عاشورایی است مجال دیگری می خواهد.

1- دسته های شاخسی

این مراسم پیش درآمد تشكیل هیاتهای عزاداری محرم در آذربایجان است که دسته جات مركب از جوانان و ریش سفیدان محلات می باشد كه به طور جداگانه ساعاتی قبل از غروب آفتاب در نزدیكی مسجد یا تكیه جمع می شوند.

ابتدا در دو ردیف مجزا قرار گرفته در حالی كه با دست راست چوبدستی شاخسی را كه نمادی از شمشیر است در دست گرفته و با دست چپ حلقه در كمر نفر بعدی زده اند، به همراهی نوحه مخصوص شاخسی و حركات ریتمیک پاها و دستها، نوحه خوانی می كنند. معمولا اولین بار سردسته چندین بار با صدای بلند یا حسین را می گوید تا به اصطلاح دم گرفته شود.

از نمونه اشعار شاخسی :

یا حسین وای حسین

یا حسین شاه حسین

و....

حسینیون نوحه سین "دلریش " یازاندا

مسلمان سهلیدیر، كافرده آغلار شاه حسین، وای حسین

كور اولمش گوزلرین قان دوتدی شمرین

كه گورسون اوز الینده خنجر آغلار شاه حسین، وای حسین

حسین كوینكی زهرا الینده

چكرقیحا قیامت، محشر آغلار شاه حسین، وای حسین

آتاندا حرمله اوخ كربلاده

گوریدین دشمن آغلار، لشكر آغلار شاه حسین، وای حسین

قوجاغیندا گوریدین ام لیلا

آلیب نعش علی اكبرَ آغلار شاه حسین، وای حسین

و این چنین دسته های شاخسی جلوی مساجد می خوانند، این تركیب تا شبهای اول محرم به این شكل صورت می گیرد و در شبهای پنجم به بعد دسته گردانی به صورت گردش در محلات شروع می شود.

و زمان شور هیاتها زمانی است كه چندین هیات شاخسی به هم برخورد می نمایند و در این صورت سردسته با فریادهای بلند " شاخسی، واخسی " حیدر، صفدر" حسینیم وای مظلوم اولن حسینیم وای، به آسمانها شنیده می شود. امروز برای تهییج بیشتر گروههای شاخسی از ادوات موسیقی نظیر طبلو سنج نیز استفاده می شود.

2- عَلم بندی

آئین سنتی عَلم بندی به صورت كاملاً سنتی در استان آذربایجان شرقی در سومین روز محرم در شهر مراغه واقع در محله دروازه مراغه برپا می شود كه همه ساله بازدید كنندگان مخصوص خود را دارد.

علم مراغه تقریباً 50 متر است كه توسط سرپرست هیاتهای مراغه با انواع پارچه ها و روسری ها نصب می گردد. سال گذشته ( 1385 ) تقریباً با استفاده از 2 جرثقیل موفق به مهار كردن عَلم مذكور شده بودند. حاضرین در مجلس می گفتند هر ساله همین طور است. بعد از نصب پارچه ها و استحكام بخشی علم توسط سیم ها چند نفر از بالابر استفاده كرده و مابقی دستمالها را بر روی آن نصب می كنند. در حین نصب علم هزاران راس گوسفند در زیر پای علم قربانی می شود و هر كس نذری دارد در این روز و در بین اهالی حاضر پخش می كنند. نذورات هر چه است احسان امام حسین است از چای و خرما گرفته تا نان و پنیر. این رسم از آئین های کهن شهرستان مراغه است و تقریبا این عَلم تا اربعین به همان صورت برافراشته می ماند و 28 ماه صفر توسط سینه زنی و نوحه خوانی هیاتهای مراغه علم واچیده می شود.

3- مراسم حجله قاسم (ع)

این مراسم در روستای نرج آباد شهرستان مراغه اجرا می شود. در شب دهم ماه محرم با كمك اهالی روستا، حجله ای از پارچه های رنگین و گل و شیرینی آراسته می شود و در خانه فردی كه همه ساله میزبان حجله قاسم است نهاده می گردد، اهالی محل هر كدام با خلعت و كادویی که برای تزیین حجله می آورند، جمع می شوند. این حجله در آن شب با حضور حاضران سینه زن و زنجیرزن آماده می گردد و بعد از آن شب برای گردش در محلات تا شب عاشورا می گردانند.

4- مراسم" شمع پای لاما"

در روز نهم محرم ( تاسوعا) به هنگام غروب، مراسم "شمع پای لاما" در اكثر نقاط آذربایجان مرسوم است. هر كس در طول سال برای گشودن مشكلی و گرفتن حاجتی نذر كرده است كه در این چنینی شبی به درب 41 مسجد برود و در هر كدام یك عدد شمع روشن كند، معمولا صاحبان هیاتها و مساجد از قبل جایگاهی را مشخص كرده اند كه مخصوص افروختن شمع باشد. رسم است كه حاجتمندان با پای برهنه این رسم را به انجام برسانند.

معمولا جایگاهی كه محل افروختن شمع است بعد از نماز مغرب محل شاخسی زدن هیات است و شاید این كار به دلیل روشنایی باشد كه در گرو شمع بوده است، چون در سابق روشنایی هیاتها با این وسیله روشنایی تامین می شده است.

5- مراسم خیمه سوزانی

این رسم در اكثر نقاط آذربایجان در ظهر عاشورا (قبل از اذان) برگزار می گردد. كه منتسب به واقعه سوزاندن خیمه های اهل بیت (ع) توسط دشمنان بی رحم می باشد که بعد از آن مراسم اصطلاحاً می گویند "قتیل كسیلدی". اكثراً در نقاطی که شبیه خوانی برگزار می شود، مراسم سوزاندن خیمه با تعزیه این مراسم توام می گردد و برای تهییچ بیشتر مردم و بینندگان تعدادی شبیه خوان كودك را در صحنه نمایش در حالت فرار و شیون قرار می دهند تا تاثیر آن ملموس تر گردد.

6- مراسم اللهم لبیك

این مراسم یكی از رسم های منحصر به فرد در شهر مراغه و بی شك در ایران می باشد، موعد آن صبحگاه عاشورا است، دسته جات سینه زن و عزادار قبل از طلوع آفتاب دسته دسته در حالی كه كفن بر تن یا حوله ای به نشانه احرام بر بدن پوشیده اند، به حسینیه حاج غفار مراغه می رسند. بعد از اداء نماز صبحگاهی عاشورا در حالیكه صورت ها را گل و خاكستر مالیده اند با پای برهنه دو ردیف تشكیل می دهند.

سردسته این هیات ابتدا با لعنت گفتن بر ظالمان و آل یزیدیان و "بی شمار" گفتن دسته ها، جماعت را آماده می كند، سپس كم كم ورد و دعای مخصوص را می خواند با این مضمون " الله، الله " حسینا واینا؟" یعنی خدایا، خدایا، حسین كجاست؟ كم كم كه شور و شوق جماعت را در بر می گیرد، مردم با هیجان به حالت هروله مانند حرکت در صفا و مروه به جوشش درآمده، در حالیكه با هر گفته ورد مخصوص بر سرها می كوبند، در فواصل معین ورد " اللهم لبیك یا حسین" را نیز می خوانند. یعنی حسین ما برای بیعت آماده ایم.

این مراسم با گردش در نقاط مختلف شهر تا حوالی ظهر ادامه می یابد، و در مسیر اینها قربانی های زیادی ذبح می شود، كه همگی به بساط آشپزخانه حضرت برای اطعام عزاداران اهداء می شود.

7- گرداندن اسب ذوالجناح

بازگشت اسب بی سرنشین در دشت كربلا یكی از غم انگیزترین صحنه های عاشورایی است، كه درمراغه این حركت نمادین بازآفرینی می شود. برای این منظور اسب سفید رنگی كه ملبس به پارچه های سبز و سفید است در حالیكه آغشته به خون کرده اند، به آن تیر و پیكانهای چوبین نیز متصل می نمایند و بعضا كبوترهای خونین بال را نیز سوار بر اسب می کنند و در بین دسته جات عزاداری می گردانند، زنان و مردان به طواف اسب شبیه دوالجناح می پردازند و هر كس نذرش را که عمدتا پول است به رواندازهای اسب وصل می كند، بعضا قطعاتی از پارچه سبز آن را برای تبرک و گرفتن حاجت و سلامتی از صاحب اسب طلب می كنند، كودكان شیرخوار را از زیر شكم اسب برای مصونیت از بیماری عبور می دهند. این اسب نمادین در حقیقت اسبی خسته و بازگشته از رزم است.

8- شبیه خوانی

شبیه خوانی یا تعزیه خوانی مجموعه ای از نمایشهای نمادین و یادآوری كننده وقایع كربلا است كه در طول دهه محرم و دو ماه محرم و صفر در اغلب نقاط مراغه  برگزار می گردد.

معمولا در اكثر نقاط مراغه هر روز ازدهه محرم به یکی از این نمایش ها (ورود حضرت ابوالفضل به كنار رود فرات تا شهادت وی و شهادت علی اكبر، توبه حر، شهادت علی اصغر، شهادت امام، آمدن نگهبان شهدا تا مراسم دفن طایفه بنی اسعد و خروج اسراء و بارگاه شام و دربار یزید) اجراء می شود.

علاوه برمراغه در روستای نزج آباد شهرستان مراغه نیز تعزیه خوانان به برپایی مراسم شبیه خوانی مبادرت می ورزند.

9- احسان و نذورات ماه محرم

همانند سایر نقاط ایران مردم مراغه نیز همزمان با فرا رسیدن محرم در پخش احسان و ادای قرض فعالیت دارند.

مراغه ای ها اعتقاد ویژه ای به اطعام از سفره اباعبدالله الحسین (ع) دارند و معمولا از غذاهای پخته شده نذری برای تبرک و شفای بیماران به تبرك استفاده می كنند.

مساجد عمدتا در دهه اول به طبخ غذاهای نذری نظیر آبگوشت و پلو یا مرغ مبادرت می ورزند.

بعضی از خانه ها نیز بنا بر یك سنت دیرینه و عمدتا" موروثی روزهای خاص احسان می دهند.

پخش شربت، شیرینی، انواع نانها و شیر گرم و چای و به تازگی انواع ساندویچ نیز در زمره نذورات است. پخش شربت بنا بر تقویم فصلی می باشد عمدتا در فصل های گرم انواع شربتهای خانگی در درب منازل توزیع می گردد.

قربانی كردن گوسفند در زیر پای علم ها و هیاتها نیز از دیر باز ریشه در فرهنگ مراغه دارد.

بعضی از خانه ها هیات های خود را برای صرف صبحانه ای مفصل مركب از سرشیر، ماست، كره، شیر و انواع مرباها و نانهای روغنی و مغزدار دعوت می نمایند.

بعضی ها هم برای ناهار تدارك دارند

همچنین در این دو ماه بساط سفره های نذری حضرت عباس(ع) و فاطمه زهرا(س) و سایر ائمه توسط حاجتمندان كه حاجت روا شده اند متداول است.

یكی از نذورات این ماه گدایی روز عاشورا است و كسی كه حاجت دارد با روی پوشیده همانند سائلین از مردم سائلی می كند نشانه مشخصه این نذر جمع كنی، پای برهنه بودن فرد است. اگر حاجت روا شد، سال آینده همان مقدار پول جمع شده را احسان می دهد.